Hemşin, Bulutların Ülkesi-Tulum ve Horon Diyarı

Osmanlı Döneminde Hemşin Tarihi

1461 yılında Osmanlı Devletinin Trabzon Rum İmparatorluğunu fethetmesi ile birlikte Hemşin bölgesi de Osmanlı’ya dâhil olmuştur. 1481 tarihli Tapu Tahrir Defterleri’nde Hemşin bölgesinin zeamet olduğu ve zaim olarak başında Karaca Nişi adlı kişinin bulunduğu görülmektedir.

1515 tarihli tapu tahrir defterinde ise Hemşin’in serasker Ali Koruk’un idaresinde bulunduğu görülmektedir. Daha sonra 1518 yılında Hemşin bölgesi Trabzon Sancak Beyi’ne ‘has’ statüsünde tahsis edilmiştir.

1530 tarihli icmal (özet) tapu tahrir defterinde Hemşin kazası yine ‘has’ statüsünde Trabzon Sancağına bağlı görülmektedir. Hemşin’in detaylı şekilde köy köy kayıt edildiği ilk tapu tahrir defteri bu icmal defterdir. Bu kayıtlara göre Hemşin kazası ‘Nahiye-i Hemşin’, ‘Nahiye-i Kara Hemşin’ ve ‘Nahiye-i Eksanos’ olmak üzere üç nahiyeden müteşekkildir. Ancak Hemşin nahiyesi bünyesinde ‘Nahiye-i Kuşova’ adında bir nahiye daha görülmektedir. Neticede 1530 yılında Hemşin Kazası’nın 34 köyünde 671 hane ile 11 mücerred yaşamaktaydı. Bunlardan 214’ü Müslüman, 457’si Gebran (gayrimüslim) hanesi idi. Mücerredlerden de 3’ü Müslüman, 8’i Gebran idi. Ayrıca kazada bulunan Kale-i Bâla ve Kale-i Zîr’de görevli komutan, imam-hatip, subay, fenerci, demirci, topçu ve erlerden oluşan 70 kişilik Müslüman görevliler ile birlikte Müslüman nüfus 287’ye ulaşıyordu. Bu durumda Müslümanlar nüfusun % 38,1’ini, Gayrimüslimler de % 61,9’unu oluşturmaktaydı.

1554 yılına ait tapu tahrir defteri Hemşin’e ait mufassal (detaylı) bilgilerin bulunduğu ilk arşiv defteridir. Bu defterde Hemşin Kazası’ndaki nahiye sayısı 4, hane sayısı 721, mücerred sayısı 113 olarak görülmektedir. 1554 tarihinde Hemşin, Kara Hemşin, Eksanos ve Kuşova nahiyelerinde toplam 31 köy kayıtlara geçmiştir. Hemşin merkez kazası köyleri Çoço, Abişlovih, Nekürit, Pendaviç, Zuğa, Aşodovinç, Viçena ve Arovih, Kara Hemşin nahiyesi köyleri Çat, Tat, Askarakiç, Elovid, Varoş, Vartor, Bolvaç, Mollaveys, Baş, Makribodam ve Cimil, Kuşova nahiyesi köyleri Melmenat, Hala ve Çinçiva, Eksanos nahiyesi köyleri Kumanos, Tolonis, Mesahor, Hunvali, Çutniz, Kağandan, Balahor, Hahunç ve Meydan’dır.

Köyler, kişiler, sayılar…

Hemşin’le ilgili mufassal kayıtların bulunduğu ikinci arşiv belgesi 1520-1566 yıllarında saltanatta bulunmuş Kanuni Sultan Süleyman Han devrinde yapılan tahrire aittir. Üzerinde tarih olmadığından net olarak tarihini bilemediğimiz bu defterin başında Kanuni’nin tuğrası bulunmaktadır. Bu defterde yer alan Hemşin kazası kayıtları incelendiğinde kaza dâhilinde 30 köy ve 2 mahallede 1105 hane, 429 mücerred, 18 zemin ve 57 değirmenin bulunduğu görülmektedir. Bu defterde de kazanın 4 nahiyeye bölünmüş olduğu görülmektedir. Bunlar Kara Hemşin, Eksanos, Kuşova ve Mihmanos şeklinde sıralanmaktadır. Adı ilk defa kayıtlara geçen Mihmanos’un önceki tahrirlerde Hemşin merkez nahiyesi yerinde bulunduğu köylerinden anlaşılmaktadır. Buradan Hemşin merkez nahiyesinin bu yıllarda ‘Mihmanos’ adıyla kayıtlara geçtiği görülmektedir.

Hemşin’e ait mufassal tahririn bulunduğu son Tapu Tahrir Defteri, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivinde bulunan 122 numaralı defterdir. Üzerinde tarih bulunmayan bu defterde Hemşin’in Batum sancağına bağlı bir kaza olduğu görülmektedir. Bu deftere göre Hemşin Kazası’nın 31 köyü ve 2 mahallesi bulunmaktaydı. Bu yerleşim yerlerindeki hane sayısı 1307, zemin sayısı 16, değirmen sayısı da 57 idi. Hemşin Kazasına ait bu tahrirde önceki tahrirlerde Kara Hemşin olarak anılan nahiye Hemşin adıyla, Hemşin adıyla anılan nahiye de Mihmanos adıyla kaydedilmiştir.

Köy ve Mahalle Sayılarında Kaynağa Göre Farklılık

1681 tarihli Avariz vergi kayıtlarına göre Hemşin kazası, Gönye livasına bağlı bulunmaktadır. Bu defterde Hemşin’de 25’i köy, 25’i de mahalle olmak üzere 50 yerleşim yerinin adı zikredilmekte ve bütün yerleşim yerleri altlarında orada bulunan avarız haneleri verilmektedir.

1700’lü yıllarda tüm Karadeniz bölgesinde olduğu gibi ayan aileler ortaya çıkmış ve bu aileler yönetimin büyük bir kısmını devlet adına gayrı resmi olarak üstlenmişlerdir. 1788 tarihli bir fermanda Hemşin Kazası’ndan Siçanoğlu el-Hac Hüseyin’in adı da zikredilmekteydi. Bu fermanla Siçanoğlu Hüseyin’den 100 asker istenmişti. 1789 tarihinde çıkarılan başka bir emirde ise Hüseyin Ağa’dan 600 asker talep edilmişti. 1827/28 yılında Hemşin’den talep edilen asker sayısı ise 1000 kişi idi. Bunlardan 450’si Ayân Halid Ağa, 350’si Eksanoz deresi muhtarı Mahmut Ağa, 100’ü Kabahisarzade Süleyman Ağa ve 100’ü Farezade (Siçanoğlu) Memiş Ağa’dan talep edilmekteydi.

Yakın Tarihte Hemşin

1836 yılında sonuçlanan nüfus sayımına göre Hemşin kazasının nüfusu 6045 idi. 1859 yılında bölge, nahiye statüsünde Atina’ya (Pazar) bağlandı. 1861’de Hemşin ileri gelenlerinin dilekçeleri ile bu duruma itiraz edildi ve 1862 de Hemşin tekrar kaza yapıldı. Ancak 1869 tarihli ilk Trabzon Vilayet Salnamesi’nde yine nahiye olarak görülmektedir.

1876 tarihli Trabzon Vilayet Salnamesi’ne göre Hemşin’in 43 köyü bulunmakta, bunların sadece 9’u bugün ki Hemşin sınırları dâhilindedir. Bu 9 köy, Gumno, Bodollu, Tezina, Zuğa-Ortaköy, Badara, Saneva, Tepan, Nefs-i Zuğa ve Sağırlı adlı köylerdir. Bu köylerin toplam nüfusu 1485’tir.

1886 tarihinde halkın arzuhali sonucunda Senoz bölgesi Hemşin’den ayrılarak Mapavri’ye bağlandı.

1916 tarihinde ülkedeki bütün yer adlarının değiştirilmesi planlandığında Hemşin nahiyesinin adı ‘Kadı Nahiyesi’ olarak düşünüldü ancak Rus işgalinin patlak vermesi yüzünden bu tasarı tatbik edilemedi.

1924 yılında Hemşin bucak statüsünde Pazar’a bağlandı. 1990 yılında ise yeniden ilçe konumuna yükseltildi.